نهج البلاغه از منظر علمای شیعهعجیب این است که نهج البلاغه در دیار خودش، در میان شیعیان علی، در حوزه‌های علمیه شیعه «غریب» و «تنها» است؛ هم‌چنان که خود علی غریب و تنهاست. بدیهی است که اگر محتویات کتابی و یا اندیشه‌ها و احساسات و عواطف شخصی با دنیای روحی مردمی سازگار نباشد، این کتاب و یا آن شخص عملاً تنها و بیگانه می‌ماند؛ هرچند نامشان با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود. فهرست مندرجات۱.۱ - دیدگاه امام خمینی ۱.۲ - دیدگاه امام خامنه‌ای ۱.۲.۱ - بیان یک نکته ۱.۲.۲ - نکته‌ای دیگر ۱.۳ - دیدگاه سیدرضی ۱.۴ - دیدگاه ملاصالح روغنی قزوینی ۱.۵ - دیدگاه علی دوانی ۱.۶ - دیدگاهی دیگر از سید رضی ۱.۷ - دیدگاه علی آقا شیرازی ۱.۷.۱ - راه آشنایی با نهج البلاغه ۱.۸ - دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی ۱.۹ - دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازی ۱.۱۰ - دیدگاه آیه‌الله جعفر سبحانی ۱.۱۱ - دیدگاه شهید مرتضی مطهری ۱.۱۲ - دیدگاه سید جعفر شهیدی ۱.۱۳ - دیدگاهی دیگر از علی آقا شیرازی ۱.۱۴ - دیدگاهی دیگر از امام خامنه‌ای ۲ - پانویس ۳ - منبع ۱ - نهج البلاغه در کلام بزرگان شیعهعلما و بزرگان شیعه دربارة نهج البلاغه دیدگاه‌هایی دارند که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: ۱.۱ - دیدگاه امام خمینیبنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی (رحمة‌الله) در وصیت‌نامه الهی سیاسی خود می‌فرمایند: ما مفتخریم که کتاب نهج‌البلاغه که بعد از قرآن، بزرگ‌ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی‌بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست. و در پیام دیگری آن را شفای دردهای فردی و اجتماعی دانسته و آن را اقیانوسی معرفی می‌نماید که هر دانشمندی در آن فرو رود، غرق می‌شود. [۱]
پیام مروخ ۲۷/۲/۱۳۶۰ امام خمینی به کنگره هزاره نهج‌البلاغه، ص۷.
۱.۲ - دیدگاه امام خامنهایمقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی) می‌فرماید: نهج‌البلاغه گنجینه عظیمی است که به این سادگی حتی به موجودیت آن نمی‌شود دست یافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودی را شناختیم، نوبت کار اصلی یعنی بهره‌برداری است. ما هنوز موجودیت نهج‌البلاغه را هم نشناخته‌ایم؛ البته بسیاری از منابع غنی اسلامی نیز همین وضعیت را دارند؛ اما نهج‌البلاغه با رتبه و پایه والایی که دارد در حقیقت یک استثناست که باید به صورت یک گنجینه استثنایی با آن برخورد کرد. ۱.۲.۱ - بیان یک نکتهاین کتاب وقتی در کنار قرآن قرار گیرد، یقیناً تالی قرآن است؛ یعنی ما دیگر کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد؛ لذا احیای نهج‌البلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست؛ بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیای یک میراث بی‌نظیر اسلامی باید نهج‌البلاغه را زنده کنند. و این احیا نه تنها به معنای کثرت چاپ - که خوب زیاد هم چاپ شده - بلکه به معنای تحقیق در آن است؛ هم‌چنانکه روی قرآن کریم تحقیق شده، تفسیرهای زیادی نوشته شده است، روی نهج‌البلاغه هم باید این تحقیقات انجام گیرد، همان‌طوری که قرآن خوانده می‌شود نهج‌البلاغه هم باید خوانده شود؛ چون تالی قرآن است؛ همان‌طوری که مسلمان‌ها خودشان را موظف می‌دانند که با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را برای خود نقص می‌شمارند، ندانستن نهج‌البلاغه هم باید نقص به حساب بیاید. ۱.۲.۲ - نکته‌ای دیگرنکته دیگری که در اینجا فوق‌العاده مهم است و به نظر من تکلیف همه ماست، این است که ما موقعیت صدور این سخنان و احوال گوینده آنها را به خوبی بشناسیم و بدانیم که این آگاهی و شناخت برای درمان بسیاری از بیماری‌های جامعه ما شفایی عاجل است؛ زیرا وقتی گوینده این سخن‌ها را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، می‌بینیم یک انسان عادی نیست؛ بلکه دو خصوصیت دارد که سخن او را، به اهمیت فوق‌العاده‌ای می‌رساند. آن دو خصوصیت، حکمت و حاکمیت اوست، علی (علیه‌السلام) اولا یک حکیم است از آن کسانی که «یؤتی الحکمة من یشاء». حکمت الهی به او داده شده، جهان و انسان و حقایق آفرینش و دقایق هستی را می‌شناسد، حکیم یعنی به حقایق جهان واقف است، حالا به عقیده کسانی که او را امام معصوم می‌دانند، به الهام من الله، و به عقیده آنهایی که او را معصوم نمی‌دانند، به تعلیم از پیغمبر و از اسلام. به هرحال در اینکه یک انسان بصیر و حکیمی است از نوع حکمت پیغمبران، که به حقایق آفرینش و آنچه در گنجینه‌های خداوند است آشناست کسی تردید ندارد. در آیینه نهج‌البلاغه نگاه کنید و ببینید شما از وضع کنونی خودتان چه چیزی را می‌بینید، کدام درد و خطر را می‌بینید؟ کدام هشدار متوجه ماست؟ درمانش در نهج‌البلاغه موجود است، امروز بسیار لازم است که محققان، نهج‌البلاغه را از این جهات تفسیر کنند. [۲]
بیانات مقام معظم رهبری در پنجمین کنگره نهج‌البلاغه.
۱.۳ - دیدگاه سیدرضیاو که خود همت به جمع‌آوری این اثر سترگ گماشته و با نهج‌البلاغه جاودانه شده و همچون قطره‌ای که خود دریا شده می‌نویسد: جویندگان و سود برندگان از آن زیاد است و این به دلیل گران‌سنگی و قدر و منزلت این کتاب در فراهم داشتن شگفتی‌های سخن‌وری و زبان‌آوری اوست. [۳]
استادی، رضا، بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج‌البلاغه، بنیاد نهج‌البلاغه، تهران، ۱۳۶۲.
۱.۴ - دیدگاه ملاصالح روغنی قزوینییکی از شارحان بزرگ فارسی نهج‌البلاغه مرحوم ملا صالح روغنی قزوینی (رحمة‌الله) است که در عهد شاه عباس دوم سلیمان صفوی می‌زیسته و از مترجمان زبردست عصر خویش بوده و ترجمه‌ها و شرح‌های او بر کتب مهمی چون نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و مثنوی رومی در دربار صفوی مقبولیت تام داشته است. وی از شاگردان حکیم متبحر «میرداماد» می‌باشد. [۴]
تبریزی، مدرس، ریحانه الادب، ص۳۴۳، کتاب‌فروشی خیام، ج۱ و ۲.
مهم‌ترین اثر وی شرح نهج‌البلاغه به فارسی است که به گفته مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی از سودمندترین و مفیدترین شرح‌های نهج‌البلاغه است که البته چاپ هم شده است. ایشان نهج‌البلاغه را جامع و عدیم‌المثل و فوق طاقت بشری دانسته است. [۶]
روغنی قزوینی، مولا صالح، حکمت اسلام، ص۱۲، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۴.
۱.۵ - دیدگاه علی دوانیایشان که امروزه از رجال شرح حال نویس مهم به شمار می‌رود و تألیفات متعددی در آثار و احوال دانشمندان دارد، برآن‌اند که نهج‌البلاغه خود بهترین وسیله شناخت امام متقین علی (علیه‌السلام) است. دانشمندان معتقدند که پس از قرآن دنیای اسلام کتابی از لحاظ ابعاد و ارزش‌های اسلامی همچون نهج‌البلاغه در اختیار ندارند. [۷]
دوانی، علی، نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی (مندرج در یادنامه کنگره هزاره نهج‌البلاغه)، ص۲۳۲، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۶۰.
گروهی دیگر نیز نهج‌البلاغه را به عنوان برگزیده سخنان مولا، بیانگر اسلام راستین و ترجمان وحی خدا و برگدان شیوایی قرآن می‌دانند [۸]
دوانی، علی، نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی (مندرج در یادنامه کنگره هزاره نهج‌البلاغه)، ص۵۰، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۶۰.
و منشأ این دفتر حکمت را نیز قرآن دانسته‌اند؛ لذا همه حکمت‌ها و دستورات مندرج در آن را ملهم از قرآن و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دانسته‌اند. [۹]
دوانی، علی، نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی (مندرج در یادنامه کنگره هزاره نهج‌البلاغه)، ص۵۰ ـ ۵۱، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۶۰.
۱.۶ - دیدگاهی دیگر از سید رضیسیدرضی (رحمة‌الله) باز هم می‌نویسد: بعد از قرآن و بیانات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هر کلام و خطبه و مقاله‌ای را که خواندم و شنیدم توانستم با آن رقابت کنم و بهتر از ان یا همانندش را بگویم مگر کلمات امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) را که هرچه کوشیدم توانایی رقابت با آن را در خود نیافتم. [۱۰]
نواوی، محمدامین، جولات اسلامیه، چ۳، ص۹۹، بیروت، ۱۹۸۰.
۱.۷ - دیدگاه علی آقا شیرازیعارف بزرگوار مرحوم آیه‌الله حاج میرزا علی آقا شیرازی (رحمة‌الله) که در زمان خود اسوه علم و تفوا بوده و امروزه برای آشنایان با معارف اسلامی نامی آشناست، از استادان و غواصان دریای بی‌کران نهج‌البلاغه بوده است. استاد شهید مطهری که خود نهج‌البلاغه‌شناس مهمی است در مکتب این دانشور، زانوی تعلم بر زمین زده و با عالم شگفت کتاب حکمت‌آمیز علی (علیه‌السلام) آشنا شده است. وی می‌گوید: او (آیه‌الله حاج میرزا علی آقا شیرازی) یک نهج‌البلاغه مجسم بود، مواعظ نهج‌البلاغه در اعماق جانش فرو رفته بود. برای من محسوس بود که روح این مرد با روح امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پیوند خورده و متصل شده است. [۱۱]
مطهری، مرتضی، عدل الهی، چ۱۰، ص۴۹، صدرا، تهران، ۱۳۷۸.
۱.۷.۱ - راه آشنایی با نهج البلاغهجالب اینکه آشنایی و پیوند این عارف با نهج‌البلاغه از طریق مرحوم شهید مدرس بوده است. به گفته میرزا علی آقا شیرازی مدرس نخستین کسی بوده که تدریس نهج‌البلاغه را در حوزه‌های علمیه رسمی کرد و این کتاب گران‌سنگ را متن درسی برای تعلیم قرار داد. [۱۲]
گلی زواره، غلام‌رضا، شهید مدرس ماه مجلس، چ۱، ص۵۴، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
مدرس زندگی عجیبی داشت، در تمام عمر طلبگی را ترک ننمود، در مراجعت از نجف روزهای پنج‌شنبه هر هفته برای طلاب درس اخلاق می‌گفت و مبنای درسش نهج‌البلاغه بود. یک روز به درس ایشان رفتم، چنان حاضرالذهن، عبارات نهج‌البلاغه را از بر می‌خواند و از کتب بزرگان شعر و ادب و ادبیات عرب، ضرب‌المثل می‌آورد که من علاقه‌مند شدم و مدتی به درس ایشان می‌رفتم. وی می‌گفت بالاترین کتاب، نهج‌البلاغه است، بخوانید و به دیگران یاد بدهید. به هر حال مشوق من در نهج‌البلاغه، مدرس بود. [۱۳]
باقی، عبدالعلی، مدرس مجاهدی شکست‌ناپذیر، چ۱، ص۱۵۹، قم، نشر تفکر.
حاج میرزا علی آقا شیرازی بر این باور بود که جاذبه و بلندای کلام امام علی (علیه‌السلام) چون قرآن، دل آدمی را روشنی بخشیده و اندیشه را جهت داده و روح را فرح می‌نماید. به عقیده وی نهج‌البلاغه پرتوی پرفروغ از قرآن و ترجمان آن است و تراوش روحی ملکوتی است که به حق عبدالله بود و اثری است مفید و سازنده برای بیدار نمودن خفتگان در بستر غفلت دارویی است برای شفای آنان که به بیماری‌های دل وامراض روان مبتلایند و مرهمی است برای افرادی که از دردهای فردی و اجتماعی در تب و تاب هستند و خلاصه سخنش این بود که نهج‌البلاغه در بین افراد طالب حق و مشتاق مصونیت و مغزهای نورانی، مشتری دارد و شایسته نیست چنین اثری محجوب و مهجور بماند بلکه باید جرعه‌هایی از آن را به کام تشنگان فرو ریخت. [۱۴]
گلی زواره، غلام‌رضا، ناصح صالح، چ۱، ص۱۲۴، قم، انتشارات حضور، ۱۳۷۸.
۱.۸ - دیدگاه علامه حسن‌زاده آملیفیلسوف و عارف گران‌مایه شیعه استاد حسن‌زاده آملی که در ادبیات فارسی و نیز تبحری ویژه دارد، این کتاب را شجره طیبه‌ای که برای زندگی انسان‌ها در تمام شئونات و برنامه‌ها راه‌نما و دلیل قویی است می‌دانند. از دیدگاه استاد حسن‌زاده آملی این کتاب، معجزه گفتاری است، چرا سیره امام علی (علیه‌السلام) به دو معجزه فعلی و قولی تقسیم می‌شود. معجزه فعلی مانند کندن در قلعه خیبر، و معجزه قولی کتاب گران‌قدر نهج‌البلاغه است. [۱۵]
حسن‌زاده آملى، حسن، انسان كامل در نهج‌البلاغه، مندرج در يادنامه كنگره هزار نهج‌البلاغه، ص۵۰.
ایشان در جای دیگر می‌گویند: در سلسله معجزات قولی، قرآن مجید است که صورت کتبی خاتم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) است و معارف صادر از اهل بیت عصمت و وحی چون نهج‌البلاغه و زبور و انجیل آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله) صحیفه سجادیه و جوامع روایی، تالی آن. [۱۶]
حسن‌زاده آملى، حسن، انسان كامل در نهج‌البلاغه، مندرج در يادنامه كنگره هزار نهج‌البلاغه، ص۵۰.
۱.۹ - دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازیایشان که علاوه بر تبحر در فقه و اصول، ترجمه‌ای شیوا از قرآن کریم و نهج‌البلاغه به جهان معرفت عرضه کرده و معتقدند که نهج‌البلاغه مرهمی بر دردهای جانکاه بشریت است، عالی‌ترین روش آزادی انسان‌ها را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد؛ چراکه منادی عدالت اجتماعی است. این کتاب در نوع خود بی‌نظیر و برای هر زمان و هر نسل، اثر مفید می‌باشد. [۱۷]
حسن‌زاده آملى، حسن، انسان كامل در نهج‌البلاغه، مندرج در يادنامه كنگره هزار نهج‌البلاغه، ص۱۷۸.
۱.۱۰ - دیدگاه آیه‌الله جعفر سبحانیاین فقیه بزرگوار و اصولی معاصر، خبرهای غیبی نهج‌البلاغه را گواه بر این دانسته که امام (علیه‌السلام) علاوه بر آگاهی‌های حسی و عقلی از آگاهی سومی به نام الهام و تأیید الهی برخوردار است و انسان به وسیله این حس، شکننده مرزهای زمان و مکان و حجاب ماده می‌باشد و با این قوه، حوادث را پیش از وقوع درک کرده و با آن حوادث ارتباط برقرار کرده و کاملا آن را لمس می‌کند. آگاهی از غیب و گزارش امام (علیه‌السلام) از حوادث و رویدادهای پنهان و پوشیده خصوصا جریان‌هایی که پس از شهادت وی رخ داد یکی از ابعاد گسترده نهج‌البلاغه را تشکیل می‌دهد و این خبرهای غیبی گواه است که امام علاوه بر آگاهی‌های متعارف از آگاهی سومی برخوردار بوده که هرگز نمی‌توان آن را از طرّیق ابزاری به نام حس و عقل کشف کرد. [۱۸]
حسن‌زاده آملى، حسن، انسان كامل در نهج‌البلاغه، مندرج در يادنامه كنگره هزار نهج‌البلاغه، ص۱۶۳.
۱.۱۱ - دیدگاه شهید مرتضی مطهریّآیة الله شهید مطهری (رحمة‌الله) در کتاب ارزشمند سیری در نهج‌البلاغهّ چنین می‌نویسد: نهج‌البلاغه چندین دنیا دارد: دنیای زهد و تقوا، دنیای عبادت و عرفان، دنیای ملاحم و مغیبات، دنیای سیاست و مسئولیت‌های اجتماعی، دنیای حماسه و شجاعت. امتیاز نهج‌البلاغه برای فردی که سخن‌شناس باشد و زیبایی سخن را درک کند نیاز به توضیح و توصیف ندارد. اساسا زیبایی درک کردنی است، نه وصف کردنی نهج‌البلاغه پس از نزدیک چهارده قرن برای شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگی و جذابیت را دارد که برای مردم آن روز داشت است. ۱.۱۲ - دیدگاه سید جعفر شهیدیاستاد دکتر سید جعفر شهیدی که از ادیبان برجسته کشورمان است و استادی مسلم او بر لغت و ادب عرب مورد تأیید و تصدیق همگان است و ترجمه شیوایش از نهج‌البلاغه در بین ترجمه‌های پیش‌نیاز ویژگی‌های مهمی برخوردار است، این کتاب عظیم را منبع و سرمایه غنی همه ادیبان، شاعران، خطیبان و نویسندگان تاریخ اسلامی دانسته و همه مطالب آن را یک گنجینه سرشار می‌داند. وی می‌گوید: پس از آن که شریف رضی سخنان امام را از خطبه، نامه و فقره‌های کوتهاه گردآوری نمود سرمایه‌ای غنی در دسترس ادیبان و خطیبان و مترسلان نهاده شد؛ چنان‌چه ظاهرا توجه ادیبان ایرانی به فقره‌های کوتاه سخنان امام، پس از تالیف کتاب مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب به وسیله رشید وطواط است. بحث در این که آیا همه این خطبه‌ها و نامه‌ها و سخنان کوتاه (کلمات قصار) که در مجموعه‌ای به نام نهج‌البلاغه گردآمده گفتار علی (علیه‌السلام) است و یا برخی از گفته‌های دیگران نیز به نام حضرت، ثبت‌شده از قرن‌ها پیش آغاز شده و تا امروز به قدر کافی پیرامون آن گفته و نوشته‌اند. آنان که در سخن‌شناسی و نقد ادبی نزد گویندگان عرب کنانتی دارند گواهی داده‌اند که این گوهرهای گران‌بها همه به یک گنجینه تعلق دارد... پس از آن که مذهب تشیع در ایران رواج یافت‌به اطمینان خاطر می‌توان گفت که شعر و شاعر و نثر از تأثیر نهج‌البلاغه و گفتار علی (علیه‌السلام) خالی نیست. [۲۱]
دوانی، علی، نگاهی کوتاه به زندگی پرافتخار سید رضی (مندرج در یادنامه کنگره هزاره نهج‌البلاغه)، ص۲۲۱، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۶۰.
۱.۱۳ - دیدگاهی دیگر از علی آقا شیرازیمرحوم میرزا علی آقا شیرازی (رحمة‌الله) سید رضی را دانشمندی بلندقدر می‌دانست که با تدوین نهج‌البلاغه چراغی فروزان فرا راه جامعه اسلامی قرار داد تا در قرون متمادی و اعصار متوالی، راه‌نمای جوامع انسانی به راه راست و نیل آنان به کمالات شایسته و فضایل انسانی و تکامل علمی و عقلی باشد و از اینکه عده‌ای در اصالت چنین اثری شک می‌کنند و گویی عاملی از رسوبات رشک‌آلود و لجاجت از آنان برمی‌خیزد، رنج می‌برد و در برابر این شکاکان که بی‌هیچ برهان یا هدف سالمی در صحت سند نهج‌البلاغه و انتساب محتوای آن به امام علی (علیه‌السلام) تردید کرده‌اند کوشید تا منابع و مراجعی که این نسبت را ثابت می‌کنند بیابد و توفیق این اثر ثمین را مسجل کند. [۲۲]
گلی زواره، غلام‌رضا، ناصح صالح، قم، انتشارات حضور، ۱۳۷۸، چ۱، ص۱۷۰.
۱.۱۴ - دیدگاهی دیگر از امام خامنهایدر پایان به فرازی دیگر از بیانات مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) اشاره می‌نماییم: این کتاب (نهج‌البلاغه) وقتی در کنار قرآن قرار گیرد، یقیناً تالی قرآن است؛ یعنی ما دیگر کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد، لذا احیای نهج‌البلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیای یک میراث بی‌نظیر اسلامی باید نهج‌البلاغه را زنده کنند. و این احیا نه فقط به معنای کثرت چاپ - که خوب زیاد هم چاپ شده - بلکه به معنای تحقیق در آن است. [۲۳]
بیانات مقام معظم رهبری در پنجمین کنگره نهج‌البلاغه.
این بود گوشه‌ای از کلمات و نظرات علما و بزرگان بزرگوار شیعه پیرامون نهج البلاغه که با توجه به اختصار در این مقاله به برخی از آنها اشاره شید. خداوند توفیق بهره‌مندی هرچه بیشتر از این گنجینه معنوی و نورانی را به ما مرحمت فرماید. ان‌شاءالله. ۲ - پانویس
۳ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نهج البلاغه از منظر علمای شیعه». |